Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sektorunda, xüsusilə də sitrusçuluqda müşahidə olunan mövsümi dinamika bu il naringi qiymətlərinin kəskin şəkildə ucuzlaşması ilə nəticələnib. Bu hal, sadəcə bol məhsulun göstəricisi deyil, eyni zamanda ölkənin aqrar ticarət infrastrukturunda və bazar tənzimlənməsində mövcud olan struktur problemlərini üzə çıxarır.
Naringi qiymətlərinin enməsinin əsas ilkin səbəbi təklif şokudur. Lənkəran-Astara iqtisadi regionunda müvəffəqiyyətli aqrotexniki tədbirlər və əlverişli iqlim şərtləri sayəsində məhsulun həcmi kritik həddi keçib.
Son illərdə dövlət tərəfindən verilən stimullaşdırıcı tədbirlər (subsidiyalar, güzəştli kreditlər) intensiv naringi bağlarının salınmasına təkan verib. Bu bağlar tam məhsuldarlıq dövrünə daxil olduqda, bazarda mövsümi olaraq kütləvi bir təklif yaranır.
Bol məhsul bazarda tələbat elastikliyinə uyğun gəlmir. Nəticədə, fermerlər məhsulun xarab olmasının qarşısını almaq üçün (qiymət marjinal xərcdən kiçik) vəziyyətinə yaxınlaşan qiymətlərlə satmağa məcbur olurlar. Bu, xüsusilə kiçik fermer təsərrüfatları üçün gəlir itkisinə səbəb olur.
Qiymətlərin kəskin düşməsi yalnız məhsul bolluğu ilə əlaqədar deyil; logistika və bazar infrastrukturu çatışmazlıqları təklif şokunun təsirini daha da artırır.
Azərbaycan naringi istehsalında xarici bazarlardan, xüsusən də Rusiya Federasiyası bazarından asılıdır. Məhsulun qısa saxlama müddəti və ixracda mövcud olan aşağıda qeyd olunan maneələr daxili bazara yönəldilən məhsulun həcmini artırır: İxrac logistikasında vaxt itkisi, nəqliyyat xərclərinin yüksək olması (logistika zəncirinin bahalığı) yerli məhsulun xarici bazarlarda rəqabət qabiliyyətini azaldır.
Kənd təsərrüfatı sektorunda müasir və uyğun saxlama infrastrukturunun (soyuducu anbarlar) çatışmazlığı, yaxud mövcud anbarların yüksək qiymətləri fermerlərin məhsulu strateji qiymətlərlə saxlamaq imkanını məhdudlaşdırır. Anbarlama imkanlarının məhdud olması fermerlərə məcburi satış sindromunu diktə edir. Bu, bazarın fərdiləşdirilmiş yox, kütləvi və ucuz satışa yönəlməsinə səbəb olur.
Naringi kimi tez xarab olan mövsümi məhsulların qiymətinin tənzimlənməsində distributorlar və vasitəçilər mühüm rol oynayır. Aşağı qiymətlər bəzən sadəcə istehsalçının deyil, həm də təchizat zəncirindəki qiymət marjalarının qeyri-effektiv bölüşdürülməsinin nəticəsi ola bilər.
Son qiymət ucuz olsa da, fermerlərin qiymətdən aldığı pay (istehsalçı ilə son istehlakçı arasındakı fərq) minimal qalır, qalan hissə isə vasitəçilər arasında bölüşdürülür. Bu, bazarda məlumat asimmetriyasının mövcudluğunu göstərir.
Mövsümi naringi ucuzluğunun təkrarlanmaması və davamlı kənd təsərrüfatı gəlirliliyinin təmin edilməsi üçün aşağıdakı struktur islahatları vacibdir:
Xüsusi ixrac terminallarının və soyuducu zəncirinin yaradılması, sərhəd keçidlərində yaşıl dəhliz mexanizminin effektivliyinin artırılması.
Təkcə xam məhsul satmaq əvəzinə, naringi şirəsi, qurudulmuş meyvə qabığı və ya efir yağları istehsalı kimi emal sənayesinin inkişaf etdirilməsi təklif həcmini bazarda tənzimləməyə kömək edəcək.
Fermerlərin kooperativlər vasitəsilə birləşməsi onların danışıq gücünü artırır, topdansatış anbarlarına çıxışı asanlaşdırır və məhsulun satış qiymətinə təsir imkanlarını yüksəldir.
Bu islahatlar təklif şoklarının mənfi nəticələrini yumşaldaraq, Azərbaycanın sitrusçuluq sektorunu daha dayanıqlı və gəlirli edə bilər.
MONETAR.AZ
