Dünya iqtisadi sistemində dolların hegemonluğu illərdir tənqid olunur. İndi isə bu müzakirə real dönüş mərhələsinə qədəm qoyur: dolların yerini qızıl ala bilərmi? Bu sual, xüsusilə geosiyasi gərginliklər, monetar sistemlərə güvənin azalması və valyuta müharibələri fonunda daha çox səslənir. Lakin bu dəyişiklik nə qədər realdır?

Dolların rolu azalır, amma...

Dünya Qızıl Şurasının (WGC) 73 ölkənin mərkəzi bankları arasında keçirdiyi sorğunun nəticələrinə görə, respondentlərin 73%-i yaxın 5 ildə dolların rezervlərdəki payının azalacağını, əvəzində qızılın payının artacağını düşünür. Bu, həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf edən ölkələrin ortaq gözləntisidir.

Ancaq bu tendensiya qızılın tam şəkildə dünya pul vahidinə çevriləcəyi mənasına gəlirmi? Qətiyyən yox. Burada həm iqtisadi, həm texniki, həm də siyasi sədlər mövcuddur.

Tarixi qızıl təcrübəsi: sabitlik və məhdudiyyətlər

Tarixdə qızıl pulların əsası olub. XIX əsrdə qızıl standartı sistemində ölkələrin valyutaları birbaşa olaraq müəyyən miqdarda qızıla bağlanırdı. Bu sistem inflyasiyanın qarşısını alır, mərkəzi banklara pul çapını nəzarətdə saxlamağa imkan verirdi.

Ancaq bu modelin öz məhdudiyyətləri də vardı:

• Qızıl ehtiyatı iqtisadiyyatın tələbinə uyğun artmırdı.

• Kəskin şoklara cavab verə biləcək elastik pul siyasəti mümkün deyildi.

• Böhran dövrlərində (məsələn, 1929-cu illər Böyük Depressiyası) qızıl standartı sistemləri daha da sərtləşdi və iqtisadi fəlakətə yol açdı.

Qızılın fiziki çatışmazlığı – əsas baryer

Bugünkü reallıqda dünyada cari qiymətlərlə bütün mərkəzi bankların qızıl ehtiyatı 4 trilyon dollar civarındadır. Bu, dünya nominal ÜDM-nin cəmi 4 %-ni, alıcılıq qabiliyyəti ilə isə cəmi 2%-ni təşkil edir.

Qızıl dolları əvəz edə bilsin deyə, onun qiyməti 8-10 dəfə artmalıdır. Bu isə:

• Sürətli qiymət balonları yarada bilər,

• Ən böyük qızıl ehtiyatına malik ölkələr bir anda digər ölkələrə qarşı iqtisadi üstünlük qazanmış olar.

ABŞ rəsmi olaraq 8133,46 ton qızıl ehtiyatına sahibdir – bu, onların ehtiyatlarının təxminən 75%-ini təşkil edir. Ancaq bu rəqəmlər də zaman-zaman şübhə altına alınır. ABŞ-da qızıl ehtiyatının tam auditinin aparılmaması və saxlanılan ehtiyatların bir qisminin IMF, Dünya Bankı və digər ölkələrə məxsus olması qlobal güvənsizlik yaradır.

Maliyyə siyasətində sərtlik yoxsa elastiklik?

Qızıl əsasında qurulan sistemdə mərkəzi bankların pul kütləsinə təsiri məhdud olur. Belə sistem:

• İnflyasiyanı cilovlaya bilər, lakin...

• Büdcə kəsiri ilə mübarizə, iqtisadiyyatın stimullaşdırılması, böhran dövründə maliyyə yardımı çətinləşir.

Bu baxımdan, indiki sistemlər (qızıl təminatı olmayan valyutalar) iqtisadiyyata daha elastik müdaxilə imkanı verir.

Qızıl simvol olaraq güclənir, valyuta kimi yox

Qızılın valyuta rezervi kimi etibarlılığı artır, lakin tam valyuta əvəzləyicisi olmaqdan uzaqdır. Onun gücü geosiyasi risklərə qarşı sığorta olmaqdan ibarətdir – yəni ölkələr valyuta riskini bölüşdürmək üçün rezervlərinin bir hissəsini qızılda saxlayırlar.

Amma dünya ticarətinin və maliyyə axınlarının tam qızıl üzərində qurulması:

• Fiziki olaraq mümkünsüzdür,

• İqtisadi idarəetməni sərtləşdirir,

• Maliyyə bərabərsizliyini dərinləşdirə bilər.

Qızıl – bu gün valyuta deyil, siyasi və iqtisadi güvənin simvoludur. Onun dəyəri artmağa davam edə bilər, lakin dolların yerini tutacaq yeganə vasitə hələlik deyil. Bunun üçün daha çevik, texnoloji əsaslı və beynəlxalq konsensusa əsaslanan multi-valyuta sistemi daha real alternativ kimi görünür.